Mauzoleum Legionistów

Mauzoleum Legionistów to jedno z najważniejszych miejsc pamięci narodowej na ziemi radomskiej. Upamiętnia ono zacięte walki Legionów Polskich, które miały miejsce w dniach 22–26 października 1914 roku w ramach tzw. operacji dęblińskiej. Bitwy te, stoczone w rejonie Lasek, Anielina i Brzustowa, pochłonęły życie od 200 do 250 żołnierzy I Brygady Legionów Polskich, walczących na prawym skrzydle 46. Dywizji Strzelców Austriackich.

Historia powstania mauzoleum

Początkowo poległych legionistów pochowano w zbiorowych mogiłach rozsianych w wielu miejscach: pod Laskami, Zagożdżonem (dzisiejsze Pionki), Policzną, Janusznem-Bobkiem oraz Brzustowem. Już w 1918 roku pojawił się austriacki projekt utworzenia dużego cmentarza wojennego z osobną kwaterą legionową, jednak nie został on zrealizowany.

Inicjatywę ponownie podjął w 1930 roku Związek Legionistów Polskich – Oddział w Radomiu. W ciągu trzech lat udało się zdobyć teren, uzyskać wszystkie wymagane pozwolenia i znaleźć sponsorów. Ostatecznie mauzoleum wzniesiono w miejscu największego nasilenia walk – w pobliżu torów kolejowych stacji PKP Żytkowice. Z rozproszonych mogił przeniesiono tu szczątki poległych, w tym z największej – wspólnej mogiły w Brzustowie.

Monument i symbolika

Serce mauzoleum stanowi monumentalny obelisk o wysokości 11 metrów, wykonany z granitu wołyńskiego według projektu pana Klonowskiego. Zwieńczony jest krzyżem i orłem, a w jego wnękach umieszczono metalowe tablice z nazwiskami i pseudonimami zidentyfikowanych legionistów.

Na głównej płycie, u stóp orła siedzącego na kuli, widnieje wymowna inskrypcja:

„D.O.M. TU ŚPIĄ SNEM WIECZNYM ŻOŁNIERZE I-SZEJ BRYGADY LEGJONÓW POLEGLI W WALCE O NIEPODLEGŁOŚĆ POLSKI POD ANIELINEM I LASKAMI 22.X.-26.X.1914 ROKU. OBYWATELE WOLNEJ RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ 1933 R.”

Miejsce pamięci narodowej

Mauzoleum w Żytkowicach to nie tylko cmentarz wojenny, ale również symbol ofiary i odwagi legionistów, którzy oddali życie w jednej z najważniejszych batalii w historii drogi Polski do niepodległości. To miejsce corocznych uroczystości patriotycznych, odwiedzane przez mieszkańców regionu, młodzież szkolną i pasjonatów historii.